Ο επαρκής και ποιοτικός ύπνος παίζει καθοριστικό ρόλο στην υγεία του εγκεφάλου και στην πρόληψη της φυσιολογικής φθοράς του. Μια πρόσφατη βρετανική μελέτη αποκάλυψε ότι ακόμα και ένας χρόνος διαφορά στην ηλικία του εγκεφάλου μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο γνωστικής εξασθένησης, άνοιας και άλλων νευρολογικών ασθενειών, καθώς και τον πρόωρο θάνατο.

Η έρευνα, που δημοσιεύθηκε στο Conversation, διεξήχθη σε δείγμα 27.000 ενηλίκων, ηλικίας 40 έως 70 ετών. Οι ερευνητές παρακολούθησαν και ανέλυσαν τις συνήθειες ύπνου των συμμετεχόντων, χρησιμοποιώντας λεπτομερή δεδομένα από μαγνητικές τομογραφίες εγκεφάλου. Τα ευρήματα έδειξαν ότι όσοι δεν κοιμούνται καλά τείνουν να έχουν εγκεφάλους που φαίνονται «γηρασμένοι», δηλαδή μεγαλύτερης ηλικίας από την πραγματική τους.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, αφιερώνουμε σχεδόν το ένα τρίτο της ζωής μας στον ύπνο, μια ουσιαστική διαδικασία που βοηθά στην αποκατάσταση του σώματος και την προστασία του εγκεφάλου. Όταν ο ύπνος διαταράσσεται, ο εγκέφαλος υφίσταται τις συνέπειες, μερικές φορές με ανεπαίσθητους τρόπους που συσσωρεύονται με τα χρόνια.

Η «γήρανση» του εγκεφάλου συνδέεται με το βιολογικό ρολόι, το οποίο σε ορισμένους ανθρώπους μπορεί να «τρέχει» πιο γρήγορα ή πιο αργά από ό,τι σε άλλους. Χάρη στις νέες εξελίξεις στη νευροαπεικόνιση και την τεχνητή νοημοσύνη, οι ερευνητές μπορούν να εκτιμήσουν την ηλικία του εγκεφάλου με βάση πρότυπα που παρατηρούνται στις μαγνητικές τομογραφίες, όπως η απώλεια εγκεφαλικού ιστού, η λέπτυνση του φλοιού και η βλάβη στα αιμοφόρα αγγεία.

Στη συγκεκριμένη μελέτη, η ηλικία του εγκεφάλου εκτιμήθηκε με τη χρήση περισσότερων από 1.000 διαφορετικών δεικτών απεικόνισης από μαγνητικές τομογραφίες. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν ένα μοντέλο μηχανικής μάθησης για να «μάθουν» πώς μοιάζει η φυσιολογική γήρανση και στη συνέχεια το εφάρμοσαν σε όλο το δείγμα.

Επειδή ο ύπνος είναι ένας περίπλοκος μηχανισμός, η έρευνα επικεντρώθηκε σε πέντε πτυχές, που δηλώθηκαν από τους συμμετέχοντες: τον χρονότυπο («πρωινός» ή «βραδινός» τύπος), τη διάρκεια του ύπνου (επτά με οκτώ ώρες θεωρούνται ιδανικές), την ύπαρξη αϋπνίας, το ροχαλητό και την υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να αλληλεπιδράσουν. Για παράδειγμα, κάποιος με συχνή αϋπνία μπορεί να αισθάνεται και περισσότερη ημερήσια υπνηλία, ενώ ένας βραδινός τύπος μπορεί να έχει μικρότερη διάρκεια ύπνου. Ενσωματώνοντας και τα πέντε χαρακτηριστικά σε ένα «σκορ υγιούς ύπνου», οι ερευνητές είχαν μια πληρέστερη εικόνα της συνολικής υγείας του ύπνου του ατόμου.

Η συγκέντρωση τεσσάρων ή πέντε υγιών χαρακτηριστικών αντιστοιχούσε σε «υγιές» προφίλ ύπνου, δύο έως τρία σε «ενδιάμεσο» προφίλ, και μηδέν ή ένα σε «φτωχό» προφίλ. Όταν έγινε σύγκριση με την ηλικία του εγκεφάλου, οι διαφορές ήταν σαφείς. Το χάσμα μεταξύ εγκεφαλικής και χρονολογικής ηλικίας διευρυνόταν κατά περίπου έξι μήνες για κάθε μείωση μίας μονάδας στο σκορ υγιούς ύπνου.

Κατά μέσο όρο, όσοι κατατάσσονταν στο φτωχό προφίλ ύπνου είχαν εγκεφάλους που έδειχναν σχεδόν ένα έτος πιο γηρασμένοι από την χρονολογική ηλικία τους, ενώ εκείνοι με υγιές προφίλ δεν εμφάνιζαν τέτοιο χάσμα.

Από τα πέντε χαρακτηριστικά ύπνου, ο βραδινός χρονότυπος και η μη φυσιολογική διάρκεια ύπνου ξεχώρισαν ως οι μεγαλύτεροι παράγοντες ταχύτερης γήρανσης του εγκεφάλου. Σύμφωνα με τους ερευνητές, ένα έτος μπορεί να μη φαίνεται πολύ, αλλά έχει σημασία για την υγεία του εγκεφάλου. Ακόμη και μικρές επιταχύνσεις στη γήρανση του εγκεφάλου μπορούν να συσσωρευτούν με τον χρόνο, αυξάνοντας τον κίνδυνο για νευρολογικές παθήσεις και άλλα προβλήματα.

Μία πιθανή εξήγηση είναι η φλεγμονή. Όλο και περισσότερα στοιχεία δείχνουν ότι οι διαταραχές ύπνου αυξάνουν τα επίπεδα φλεγμονής στο σώμα. Με τη σειρά της, η φλεγμονή μπορεί να βλάψει τον εγκέφαλο με διάφορους τρόπους: καταστρέφοντας τα αιμοφόρα αγγεία, πυροδοτώντας τη συσσώρευση τοξικών πρωτεϊνών και επιταχύνοντας τον θάνατο των εγκεφαλικών κυττάρων.

Οι ερευνητές μελέτησαν τον ρόλο της φλεγμονής χάρη σε δείγματα αίματος που συλλέχθηκαν από τους συμμετέχοντες. Αυτά τα δείγματα περιείχαν πλούσιες πληροφορίες για διάφορους βιοδείκτες φλεγμονής που κυκλοφορούν στο σώμα. Όταν ενσωματώθηκαν αυτά τα δεδομένα στην ανάλυση, διαπιστώθηκε ότι τα επίπεδα φλεγμονής εξηγούσαν περίπου το 10% της σύνδεσης μεταξύ ύπνου και γήρανσης του εγκεφάλου.

Μια άλλη εξήγηση επικεντρώνεται στο ενσωματωμένο «δίκτυο καθαρισμού» του εγκεφάλου, το οποίο είναι κυρίως ενεργό κατά τη διάρκεια του ύπνου. Όταν ο ύπνος είναι διαταραγμένος ή ανεπαρκής, αυτό το σύστημα μπορεί να μην λειτουργεί σωστά, επιτρέποντας τη συσσώρευση βλαβερών ουσιών στον εγκέφαλο.

Επίσης, ο κακός ύπνος αυξάνει τον κίνδυνο άλλων παθήσεων που από μόνες τους βλάπτουν την υγεία του εγκεφάλου, όπως ο διαβήτης τύπου 2, η παχυσαρκία και οι καρδιαγγειακές ασθένειες.

Αν και δεν είναι όλα τα προβλήματα ύπνου εύκολο να διορθωθούν, απλές στρατηγικές μπορούν να βελτιώσουν την ποιότητά του. Για παράδειγμα, συνιστάται η ρουτίνα στον ύπνο ή ο περιορισμός της πρόσληψης καφεΐνης ή αλκοόλ. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγουμε τις οθόνες κινητού, τηλεόρασης κ.λπ. προτού πέσουμε στο κρεβάτι, ενώ και η δημιουργία σκοτεινού και ήσυχου περιβάλλοντος βοηθάει σημαντικά.

Η γήρανση του εγκεφάλου δεν μπορεί να αποφευχθεί, αλλά η συμπεριφορά μας και οι επιλογές τρόπου ζωής μπορούν να διαμορφώσουν το πώς εξελίσσεται. Τα συμπεράσματα της πρόσφατης έρευνας είναι σαφή: για έναν υγιή εγκέφαλο όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, είναι σημαντικό να δίνουμε προτεραιότητα στον ύπνο.